O Noblu i jego nagrodzie

Alfred Bernhard Nobel (1833–1896) był szwedzkim chemikiem, inżynierem i genialnym wynalazcą. Zbił ogromny majątek na dynamicie, czyli materiale wybuchowym pierwotnie zawierającym 75% nitrogliceryny i 25 % ziemi okrzemkowej. Pracował także nad bateriami, żarówkami, telefonem, fonografem, farbami, lakierami i tworzywami sztucznymi. Pomimo tego, że nie miał żadnego formalnego wykształcenia, został wybrany członkiem Instytutu Królewskiego w Londynie, Towarzystwa Inżynierów Cywilnych w Paryżu, Królewskiej Akademii Nauk w Sztokholmie, a także uzyskał doktorat honoris causa Uniwersytetu w Uppsali. Przewrotność losu sprawiła jednak, że człowiek, który opanował produkcję materiałów wybuchowych, był tak naprawdę pacyfistą. Utopijnie wierzył, że uda mu się wynaleźć taką substancję lub maszynę o tak straszliwej sile niszczenia, by dalsze wojny stały się na zawsze nie możliwe. Chociaż Alfred Nobel zarejestrował 355 patentów, niestety nie znalazł patentu na szczęśliwe życie. Jako człowiek nieśmiały, introspektywny, o słabym zdrowiu i dużej skłonności do mizantropii nigdy nie założył rodziny. W 1889 r. zapisał: „…Często, zanim zasypiam, zastanawiam się nad tym, jaki będzie koniec mojego życia, z jednym tylko służącym, który pyta mnie wciąż, czy w testamencie coś mu zapiszę”. Alfred Nobel zgodnie z własnymi przewidywaniami zmarł samotnie, a w testamencie z dnia 27 listopada 1895 r. przeznaczył cały swój majątek (ponad 30 mln koron szwedzkich) na stworzenie funduszu, z którego dochody miały zostać przeznaczone na nagrody za wybitne osiągnięcia w dziedzinie fizyki, chemii, fizjologii lub medycyny, literatury oraz na rzecz pokoju. Dla wielu zastanawiające jest to, dlaczego Alfred Nobel pominął matematykę. Na ten temat można jedynie spekulować, ale wiadomo, że Noblowi zależało na nobilitacji prac przynoszących ludzkości wymierne korzyści, a więc tych opartych na praktyce, a nie na teorii. Kolejnym powodem mogło być także istnienie znanej skandynawskiej nagrody dla matematyków fundowanej przez czasopismo naukowe „Acta Mathematica”. Istnieją także wyjaśnienia, według których brak Nagrody Nobla w dziedzinie matematyki był ściśle powiązany z antypatią Alfreda Nobla do jednego z matematyków – Gösty Mittag-Lefflera. Prawdopodobne jest także, że była to kara dla matematyków za to, że jeden z nich odbił Noblowi dziewczynę. Jednak domysły te trudno potwierdzić jakimikolwiek dowodami. Wiadomo, że w dorosłym życiu był pod wrażeniem dwóch kobiet. Pierwszą z nich była zubożała austriacka arystokratka Bertha von Kinsky, która przez pewien czas pracowała jako sekretarka Nobla. Była wykształcona, skromna i ładna, ale niestety zakochana w innym. Nawet po swoim ślubie przyjaźniła się z Noblem, który bardzo cenił jej inteligencję i szanował poglądy, nawet jeśli nie do końca je podzielał. Drugą kobietą w życiu Nobla była panna Zosia – wiedeńska kwiaciarka. Mimo tego, że relacja między nią a Noblem trwała kilkanaście lat, przyniosła Alfredowi jedynie rozczarowanie ciasnymi horyzontami dziewczyny i jej umysłową miernością. Po śmierci Nobla rozporządzaniem jego majątkiem zajęła się Fundacja Nobla założona 29 czerwca 1900 r. Nominacje do tej prestiżowej nagrody – od samych początków jej ufundowania – są bardzo długie i szalenie rygorystyczne. Kandydatów zgłasza 3000 wybranych osobistości (np. rektorzy uniwersytetów, wcześniejsi laureaci Nagrody Nobla, członkowie Norweskiego Komitetu Noblowskiego) w terminie do 31 stycznia każdego roku, przy czym dyskwalifikowane są nominacje własnej osoby oraz nominacje osób zmarłych. Jedynie w kilku przypadkach nagroda została przyznana pośmiertnie, w wyniku tego, że przyszli laureaci zmarli już po otrzymaniu nominacji. Stało się tak w przypadku: Erika Axela Karlfeldta (literatura, 1931 r.), Daga Hammarskjölda (pokojowa, 1961 r.) i Ralpha Steinmana (medycyna lub fizjologia, 2011 r.). Co ciekawe, Mahatma Gandhi był pięciokrotnie nominowany do Nagrody Nobla, jednak na dwa dni przed nominacją w 1948 r. został zamordowany, co doprowadziło do jego dyskwalifikacji. Po upłynięciu terminu zgłaszania kandydatów Komitet wybiera około 200 z nich, którzy są poddawani ocenie ekspertów. Po ocenie eksperckiej wyłonionych zostaje 15 osób i lista tych właśnie osób zostaje przesłana do Akademii lub odpowiedniej instytucji, której członkowie głosują nad wyborem zwycięzcy. Nagrody imienia Alfreda Nobla wręczane są rokrocznie w Sztokholmie 10 grudnia, czyli w rocznicę śmierci fundatora, z wyjątkiem nagrody pokojowej wręczanej w Oslo. Pierwsze Noble wręczono w 1901 r. Od 1902 r. nagrody są wręczane przez króla Szwecji. 

Pomimo bardzo surowych kryteriów przyznawania Nobli wybór nie zawsze był trafny i wielokroć wzbudzał liczne kontrowersje i wywoływał falę krytyki. Za doskonały przykład może posłużyć Johannes Fibiger (medycyna lub fizjologia, 1926 r.), który otrzymał Nagrodę Nobla za odkrycie pasożytniczych robaków wywołujących raka, co nie znalazło pokrycia w faktach, niemniej jednak zapoczątkowało badania nad nowotworami. Ponadto w 1949 r. Egas Moniz został uhonorowany nagrodą za badania nad leczniczymi efektami lobotomii, która była bardzo kontrowersyjną metodą leczenia. Wiele kontrowersji wzbudzili też laureaci Nagrody Nobla z dziedziny literatury z 1974 r., czyli Eyvind Johnson i Harry Martinson, którzy obaj zasiadali w noblowskim panelu i uczestniczyli w głosowaniu wyłaniającym laureatów. Protesty wywołała również Nagroda Nobla z chemii w 1918 r., którą otrzymał zbrodniarz wojenny Fritz Haber. Zdarzało się też tak, że nagradzani byli tylko niektórzy członkowie współpracującej grupy naukowców. Na przykład Nagrodę Nobla z fizyki w 1944 r. otrzymał jedynie Otto Hahn, mimo że w badaniach uczestniczyli także Fritz Strassmann i Lise Meitner. Sytuacja powtórzyła się w roku 1974, kiedy Nagrodę Nobla z fizyki za odkrycie pulsarów otrzymali Antony Hewish i Martin Ryle, chociaż odkrycia tego dokonała doktorantka Hewisha – Jocelyn Bell.

Jednak „Nobel” to nie tylko chwała, prestiż, honorowy dyplom i złoty medal, ale także niemałe pieniądze. Kwoty różnią się w zależności od roku, ale są wysokie. Dla przykładu wysokość Nagrody Nobla na 2021 r. ustalono na 10 mln koron szwedzkich (ok. 4,5 mln zł) za pełną Nagrodę Nobla. Pieniądze te wg fundatora mają umożliwić laureatowi kontynuację badań i prac bez konieczności zabiegania o fundusze. Co ciekawe, laureaci mogą wydać całą kwotę wedle własnego uznania i nie muszą niczego tłumaczyć ani wyjaśniać. W jednym z numerów szktokholmskiej popołudniówki – Aftonbladet z 19.10.1979 r. zamieszczono wywiady z kilkoma laureatami, których zapytano o to, na co przeznaczyli honorarium. Odpowiedzi były bardzo różnorodne. Część laureatów np. Paul Samuelson (ekonomia, 1970 r.), Saul Bellow (literatura, 1976 r.) oraz Ulf von Euler (medycyna lub fizjologia, 1970 r.) nie chciała podzielić się z opinią publiczną informacjami o tym, na co wydała pieniądze. Natomiast Konrad Lorentz (medycyna lub fizjologia, 1973 r.) wyznał bez ogródek: „Za pieniądze z Nagrody Nobla zbudowałem akwarium o objętości 37 tysięcy litrów. Jest to akwarium słonej wody znajdujące się w specjalnie zbudowanym pomieszczeniu obok mojego domu. W akwarium pływa wiele małych rybek, które warto obserwować”. Można? Można. Nieco szalony pomysł na spożytkowanie nagrody miał nasz rodak Czesław Miłosz (literatura, 1980 r.). Zapytany na konferencji prasowej o plany względem pieniędzy Miłosz odpowiedział kpiąco, że najchętniej kupiłby farmę i założył na niej uprawę marihuany, ale życie dopisało do tej historii inne zakończenie, ponieważ Miłosz musiał przeznaczyć znaczną część pieniędzy na leczeniem syna. Laureat Nagrody Nobla z fizyki (1970 r.) Hans Alfvèn przyznał, że pieniądze pozwoliły jemu i jego żonie swobodnie podróżować. Zwiedzili Chiny, Japonię i Stany Zjednoczone. Niektórzy nobliści mieli bardziej przyziemne marzenia i potrzeby. Selma Lagerlöf (literatura, 1909 r.) kupiła dworek w Marbacka, w którym się urodziła, Claude Simon (literatura, 1985 r.) postanowił natomiast, że wreszcie wyremontuje dach swojego domu, a Halldór Laxness (literatura, 1955 r.) lwią część nagrody przeznaczył na sprowadzenie do Islandii najdroższego modelu Jaguara. Ciekawy jest także przypadek Amerykanina Eugene O'Neill (literatura, 1936 r.), który wykorzystał zastrzyk finansowy, aby zapłacić zaległe podatki. Można też z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że słynący z zamiłowania do tytoniu Winston Churchill (literatura, 1953 r.) i John Steinbeck (literatura, 1962 r.) wypalili cześć pieniędzy, a Ernest Hemingway (literatura, 1954 r.) mający słabość do kubańskiego rumu, cześć nagrody najzwyczajniej przepił. Nierzadko też zdarzało się, że nobliści przekazywali znaczną część pieniędzy na cele charytatywne lub zakładali fundusze i fundacje pomagające innym, np. Henryk Sienkiewicz (literatura, 1905), Sigrid Undset (literatura, 1928 r.), Samuel Beckett (literatura, 1969 r.), Patrick White (literatura, 1973 r.), Wisława Szymborska (literatura, 1996 r.) i Dario Fo (literatura, 1997 r.). Jak widać, literaci są bardziej skłonni do altruizmu w porównaniu z przedstawicielami innych dziedzin nauki. 

Jak wygląda noblowski medal? Medale Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, chemii, fizjologii czy medycyny i literatury mają identyczne awersy, na których przedstawiono wizerunek Alfreda Nobla oraz zapisano lata jego urodzin i śmierci (1833–1896). Portret Nobla pojawia się również na medalu Pokojowej Nagrody Nobla i medalu nagrody w dziedzinie nauk ekonomicznych, ale tutaj projekt jest nieco inny. Rewers medalu różni się w zależności od instytucji, która przyznała nagrodę.

Co jeszcze ciekawego można powiedzieć o noblistach oprócz tego, że są mistrzami w swoich dziedzinach? Analiza list laureatów nagrody Nobla pokazuje, że najwięcej noblistów urodziło się w USA, następnie w Wielkiej Brytanii, Niemczech i Francji. Najmłodszy noblista otrzymał tę nagrodę w 17 roku życia (Malala Yousafzai: nagroda pokojowa, 2014 r.), a najstarszy w 97 (John B. Goodenough: chemia, 2019 r.), przy czym średnia wieku noblisty to 59 lat. Jedynie około 6 % laureatów Nagrody Nobla to kobiety. Dwóm osobom udało się otrzymać Nagrodę Nobla oraz hollywoodzkiego Oscara. Byli to George Bernard Shaw (literatura 1925 r.) oraz muzyk Bob Dylan (literatura, 2016 r.). Znaleźli się i tacy, którzy sami odrzucili to wyróżnienie. Jean-Paul Sartre (literatura, 1964 r) odmówił przyjęcia nagrody, ponieważ odmawiał wszelkich oficjalnych wyróżnień. Natomiast Le Duc Tho (pokojowa, 1973 r.) zrezygnował z nagrody, którą otrzymał za wynegocjowanie pokoju w Wietnamie, podając jako powód złą sytuację w tym kraju. Czterech laureatów Nagrody Nobla zostało zmuszonych przez władze państw, których byli obywatelami, do odrzucenia nagrody Nobla. Adolf Hitler zabronił trzem niemieckim laureatom: Richardowi Kuhnowi (chemia, 1938 r.), Adolfowi Butenandtowi (chemia, 1939 r.) i Gerhardowi Domagkowi (medycyna lub fizjologia, 1938 r.) przyjęcia Nagrody Nobla. Boris Pasternak (literatura, 1958 r.) został zmuszony przez władze Związku Radzieckiego do jej odrzucenia. W gronie noblistów znajdziemy jedno rodzeństwo (Jan Tinbergen (ekonomia, 1969 r.) i jego młodszy brat Nikolaas Tinbergen (medycyna, 1973 r.), kilka małżeństw: np. Maria Skłodowska-Curie (chemia, 1911 r.) i Piotr Curie (fizyka, 1903 r. – wspólnie), Irène Joliot-Curie i Frédéric Joliot-Curie (chemia, 1935 r. – wspólnie) oraz Gerty Cori i Carl Ferdinand Cori (medycyna, 1947 r. – wspólnie). W tym zaszczytnym gronie można także spotkać rodziców i ich dzieci np. Joseph John Thomson (ojciec, fizyka, 1906 r.) i George Thomson (syn, fizyka, 1937 r.) William Henry Bragg (ojciec) i William Lawrence Bragg (syn) (fizyka, 1915 r. – wspólnie), a także Arthur Kornberg (ojciec, medycyna, 1959 r.) i Roger D. Kornberg (syn, chemia, 2006 r.). Na szczególne wspomnienie zasługuje rodzina Curie, której członkowie uzyskali wspólnie aż pięć Nagród Nobla. Istnieje także kilkoro wybrańców, którzy dostali Nobla dwukrotnie. Byli to: Maria Skłodowska-Curie (fizyka, 1903 r. oraz chemia, 1911 r.), Linus Pauling (chemia, 1954 r. oraz pokojowa, 1962 r.), John Bardeen (dwukrotnie fizyka, 1956 r. i 1972 r.), a także Frederick Sanger (dwukrotnie chemia, 1958 r. i 1980 r. ). Fascynującym noblistą jest także odkrywca grafenu Andriej Gejm (fizyka, 2010 r.), który dziesięć lat wcześniej otrzymał Ig Nobla, czyli prześmiewczy odpowiednik Nagrody Nobla za pracę naukową, która śmieszy i która nie może lub nie powinna być powtarzana. Ig Noble przyznawane są przez czasopismo „Annals of Improbable Research”, a ich celem jest popularyzowanie nauki i pokazanie jej zabawnych aspektów. Gejm zasłużył na Ig Nobla badaniami nad lewitującymi żabami.

Ten ostatni przykład wyraźnie pokazuje, że prowadząc oryginalne badania naukowe, często nie sposób założyć, jaki będzie ich rezultat, i przewidzieć potencjalne zastosowania, które mogą okazać się genialne, nieoczekiwane lub na obecną chwilę bezużyteczne. Odkrywanie wiedzy, zaspokajanie ciekawości świata oraz praca na rzecz rozwoju same w sobie stanowią nagrodę. Choć nie twierdzę, że nie byłoby miło tak zupełnie przy okazji dostać Nobla ☺.

Opublikowano w dziale nauki humanistyczne dnia 12 lis 2021